Cracovia - altera Roma

 

Mam na imię Małgorzata. Jestem absolwentką Filologii Klasycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Urodziłam się w Krakowie. Tutaj skończyłam szkoły oraz uniwersytet. Ten blog jest poświęcony łacińskim inskrypcjom Krakowa. Wszystkie napisy są dostępne z ulicy, a znajdują się na murach i fasadach budynków użyteczności publicznej, kościołów, kamienic, muzeów. Celowo pominęłam napisy łacińskie poświęcone osobom i wydarzeniom. Inskrypcje to motta, maksymy, sentencje pochodzące z różnych źródeł. Znalazłam dziesiątki inskrypcji w języku łacińskim oraz jeden napis w języku starogreckim. Blog adresowany jest do osób znających język łaciński, jak i tych nie znających, ale interesujących się antykiem, historią oraz dziejami miasta. Moja propozycja to inny sposób zwiedzania Krakowa jako

Cracovia – altera Roma

Tego porównania użył po raz pierwszy Giovanni Paolo Mucanti, który odwiedzając Kraków pod koniec XVI wieku w towarzystwie legata papieskiego Henryka Gaetano, którego Mucanti sekretarzem był, w swoim diariuszu zanotował te właśnie słowa: „Sprawiedliwie jest tu dawne przysłowie, iż gdyby nie było Rzymu, tedy by Kraków był Rzymem.” W tym przypadku należy również brać pod uwagę ilość nagromadzonych w Krakowie napisów łacińskich, które znajdowały się na Wzgórzu Wawelskim, w i na kościołach, na pałacach, kamienicach, gmachach, budynkach użyteczności publicznej, innych budowlach. Niniejszy blog skierowany jest do miłośników historii, kultury i zabytków Krakowa, pasjonatów łaciny oraz kultury antycznej. Zestaw obejmuje tylko inskrypcje, które można oglądać z zewnątrz. Nie zostały uwzględnione napisy znajdujące się wewnątrz kościołów, ponieważ świątynie często są zamykane, a zatem dostęp do sentencji byłby utrudniony, a nawet niemożliwy. Nie ma tutaj napisów dotyczących osiągnięć wybitnych ludzi oraz epitafiów. Ideą przewodnią jest zaprezentowanie maksym, mądrości życiowych, sentencji rozsianych po całym Krakowie. Jest to rodzaj spaceru, wędrówki śladami łacińskich inskrypcji. Blog może spełniać zadanie przewodnika, ale zupełnie innego rodzaju niż dotychczas znane, bo prezentuje pewną nową jakość w poznawaniu miasta. Zatem blog skierowany jest również do turystów, chcących zwiedzać Kraków w sposób niekonwencjonalny, szukających nowych wrażeń i inspiracji. Blog ten można polecić mieszkańcom Krakowa, nie tylko przyjezdnym, bo zwiedzając swoje miasto tą metodą zobaczą je w zupełnie innej perspektywie, a na myśl przyjdzie nie jedna refleksja. Pojawi się zaduma, że tak naprawdę to wcale nie znają swojego rodzinnego miasta, jego budynków, zakątków, placów. W tym zestawieniu są dziesiątki sentencji łacińskich i jedna grecka. Być może jest ich więcej. Może to zestawienie nie będzie wyczerpujące. To właśnie w tych napisach wyrytych na krakowskich murach zostały ukazane wartości, priorytety naszej łacińskiej cywilizacji. Stąd mój pomysł, aby te łacińskie mądrości zebrać, przetłumaczyć, odnaleźć ich genezę wspólną dla całej cywilizacji europejskiej, której korzenie to antyk i chrześcijaństwo. Czytając, idąc śladami tychże sentencji nie można oprzeć się ich urokowi, mądrości aktualnych do dnia dzisiejszego, praktyczności. Nikt nie zaprzeczy, że zapisana została w nich wielka wiedza i mądrość ludzkości. 

Cracovia Metropolis Regni Poloniae (1603-1605)

(Cracovia stolica Królestwa Polski)

Wzgórze Wawelskie i Kanonicza

Dwie sentencje znajdują się na dziedzińcu wewnętrznym Wawelu, na portalach krużganków I piętra:

Respice finem 
Przewiduj koniec.

Jest to fragment starorzymskiej maksymy.

Exitus acta probat

Wynik czyny potwierdza.

Cytat Owidiusza z jego dzieła "Heroidy" (II, 85)

Si Deus nobiscum quis contra nos

Jeśli Bóg z nami, któż przeciw nam  

Napis znajduje się nad bramą wjazdową Zamku Królewskiego na dziedziniec arkadowy. Cytat pochodzi z Listu do Rzymian (8, 31) św. Pawła.

Domine, dilexisti decorem domus tu(a)e, non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo.

Panie, umiłowałeś majestat domu Twojego, nie nam Panie, nie nam, lecz imieniu Twojemu. 

Zdanie to jako fryz biegnie wokół bryły kaplicy Zygmuntowskiej znajdującej się pod złotą kopułą. Pierwsza część napisu: Domine, dilexisti decorem domus tuae fraza oparta na fragmencie psalmu 25,8, natomiast druga część inskrypcji zawiera fragment pierwszego wersetu psalmu 115,1, który w całości brzmi: Non nobis, Domine, sed nomini tuo da gloriam (Nie nam, Panie, lecz imieniu twojemu przydaj chwały). Wers ten był krótkim hymnem w języku łacińskim, używanym również jako modlitwa oraz wyraz pokory.

Corpora dormiunt, vigilant animae

Ciała śpią, dusze czuwają.

Inskrypcja wieńczy baldachim nad zejściem do krypty w Katedrze Wawelskiej. I nie jest to sentencja bezpodstawna, bo według legendy nocami katedrę nawiedzają trzy duchy. Wszystkie trzy zjawy wracają do swoich grobów o świcie. Nocami duchy snują się po katedrze, jęczą i błagają o modlitewne wsparcie.  

Exaltare super caelos Deus et super omnem terram gloria tua.

Bądź wywyższony nad niebiosa Boże i twoja chwała ponad całą ziemią.

Zdanie jest fragmentem psalmu 56, 6 a znajduje się na kartuszu bardzo wysoko umieszczonym na wieży zegarowej Katedry Wawelskiej, widoczny z podejścia od strony ulicy Kanoniczej.
Podejście na Wzgórze Wawelskie od strony ulicy Bernardyńskiej.  

Ulica Kanonicza

Kanonicza 25 

Nil est in homine melius bona mente

Nie ma w człowieku nic lepszego od dobrego umysłu.
Dom Jana Długosza pochodzi z XIV wieku, obecnie Uniwersytet Papieski Jana Pawła II.  Dom ten przebudowany został w duchu renesansowym, z tamtego okresu czasu pochodzi portal oraz umieszczony nad nim kamienny gzyms z tą łacińską maksymą. W II połowie XIX w. w parterowej narożnej izbie mieszkał i miał też pracownię rzeźbiarz Franciszek Wyspiański. Jego syn Stanisław, wielki poeta, dramaturg i malarz, w tym domu spędził dzieciństwo oraz lata szkolne. 

Kanonicza 21

Procul este profani
Trzymajcie się z dala niewtajemniczeni. 

Budynek zwany „Domem dziekańskim”, „Pałacem dziekanów”, „Dziekanką”. Piękna renesansowa rezydencja dziekanów kapituły krakowskiej wzniesiona w XVI w. Posiada niezwykle cenny manierystyczny portal z tym napisem na jego fryzie. Jest to cytat z „Eneidy” (ks. VI, wers 314) Wergiliusza. Były to słowa wypowiedziane przez Sybillę.

Kanonicza 22

Fraude perit virtus

Od oszustwa ginie cnota.

Budynek pochodzi z XV w., przebudowany w XVII. Obecnie pod tym adresem znajduje się restauracja „Pod Nosem”. Ponad trzema oknami na I piętrze znajdują się 3 sentencje, jedna z nich to: „Fraude perit virtus” (Od oszustwa ginie cnota) pochodzi z "Fasti" Owidiusza czyli Kalendarza poetyckiego (ks. II wers 227);

Nosce te ipsum

Poznaj samego siebie.

Budynek pochodzi z XV w., przebudowany w XVII. Obecnie pod tym adresem znajduje się restauracja „Pod Nosem”. Ponad trzema oknami na I piętrze znajdują się 3 sentencje, jedna z nich to: „Nosce te ipsum” (Poznaj samego siebie) to łacińskie dosłowne tłumaczenie sentencji starogreckiej: γνωθι σεαυτόν [czyt. gnothi seauton], maksyma ta widniała na frontonie świątyni Apolla w Delfach, następnie spopularyzowana przez Sokratesa. W obecnym łacińskim brzmieniu „Nosce te ipsum” przytoczył  Cyceron w traktacie „Tusculanae disputationes” (Rozprawy tuskulańskie) (I, 22, 52). 
Aurora musis amica

Jutrzenka przyjaciółką muz.

Budynek pochodzi z XV w., przebudowany w XVII. Obecnie pod tym adresem znajduje się restauracja „Pod Nosem”. Ponad trzema oknami na I piętrze znajdują się 3 sentencje, jedna z nich to: „Aurora musis amica” (Jutrzenka przyjaciółką muz). Pierwszy raz w łacińskiej wersji zdanie to zostało użyte jako tytuł dwuwiersza Jana Christeniusa (1599-1672).  

Kanonicza  16 

Mansuetioribus Camoenis

Łaskawym Muzom.

Kamienica z XV w., dawniej „Pod Motylem”, obecnie hotel „Copernicus”.  

Kanonicza 18

Nad oknami kamienicy znajduje się 7 sentencji pochodzących z dzieł: Owidiusza, Cycerona oraz Solona. Oto zbiór tych maksym:  
Operosū ē cūctis placere   
poprawnie: Operosum est cunctis placere

Trudno zadowolić wszystkich

Coscia mens rectio˜ aridet 

poprawnie: Conscia mens rectioni(s)  arridet

Świadomy słuszności umysł śmieje się.

Desperanda ne tentes 

Nie podejmuj wysiłku, gdy stracone nadzieje.  

Virtutis premiū gloria  

poprawnie: Virtutis premium gloria

Sława nagrodą dzielności

Perficienda aggredere  

Wszystko należy doprowadzić do końca

Virtus labore nitescit 

Dzielność od trudu błyszczy  
Durum alocu dis arceri 

poprawnie: Durum allocutum d(e)is arceri

Trudno powstrzymać się od zawezwania bogów. 

Kamienica pochodząca z XIV w. była pałacem biskupim. W XVI w. w budynku mieszkał Jan Andrzej Valentino, lekarz nadworny królowej Bony i króla Zygmunta Starego, był on nie tylko medykiem królewskim, ale także dworskim dyplomatą.  

Kanonicza 7

Dominus adiutor meus et protector meus

Pan wspiera mnie i chroni.

Kamienica „Pod Trzema Koronami” pochodzi z XIV w. Znajduje się tutaj portal o cechach gotycko-renesansowych ze zrekonstruowaną bramą, nad nim widnieje ten cytat, który jest wersetem z psalmu 17. Obecnie w budynku znajduje się Stowarzyszenie Pisarzy Polskich oraz trattoria „la Campana”.

Senacka, Grodzka, Pl. Wszystkich Świętych

Senacka 7

Angeli tui sancti habitent in ea 
Aniołowie twoi święci niech zamieszkają w nim. 
Kamienica „Pod Aniołkami” z XVI w., wpisana do rejestru zabytków pod numerem A-44. Obecnie w budynku znajduje się kawiarnia „Pianola”. Wers pochodzi z „Summa Theologiae” (I a. 52, I, 7) św. Tomasza z Akwinu (1225-1274). 
Róg ulic Kanoniczej i Senackiej 

Grodzka 52 a, Kościół ŚŚ Apostołów Piotra i Pawła  

Ad maiorem Dei gloriam. 

Constitutiones Societatis Jezu.
Na większą chwałę Boga. Konstytucje Towarzystwa Jezusowego. 
Na fasadzie kościoła figura zakonnika w niszy trzyma otwartą księgę z tym powyższym napisem. Autorem maksymy jest Ignacy Loyola, a jest to dewiza Zakonu Jezuitów.   
Ulica Grodzka

Grodzka 58 

Frustra vivit qui nemini prodest

Na próżno żyje ten, kto nikomu nie pomaga. 

Inskrypcja widnieje nad wejściem do kościoła ewangelicko-augsburskiego św. Marcina. Początkowo kościół ten ufundowany został u schyłku XVII wieku dla karmelitanek bosych jako budynek w stylu wczesnego baroku. Świątynia postawiona została w miejscu poprzedniej, ale fundamenty kościoła romańskiego sięgają prawdopodobnie XII w. W 1816 świątynię przekazano zborowi ewangelickiemu. 
Plac Wszystkich Świętych

Plac Wszystkich Świętych 3-4

Urząd Miasta Krakowa, dawny Pałac Wielopolskich

Labor et dignitas

Praca i Godność  

Monumentalny neorenesansowy portal wejściowy do pałacu zdobią rzeźby symbolizujące Pracę i Godność. 

Praestantibus viris negligere virtutem concessum non est

Znakomitym mężom cnoty lekceważyć nie przystoi. 

Sentencja ta umieszczona jest na marmurowej tablicy nad drzwiami od strony dziedzińca, widnieje tam od ponad 150 lat. 

W soboty, niedziele i święta brama na dziedziniec jest zamknięta.